در این مقاله به بررسی نمک ید دار و مزایای آن برای سلامت انسان می پردازیم.

نمک، یکی از مواد ضروری برای متابولیسم مواد غذایی، انتقال پیام‌های عصبی و عملکرد صحیح عضلات به شمار می‌رود. بدن به مقدار محدودی نمک نیاز دارد و مصرف آن باید به صورت متعادل انجام شود. به عنوان مثال، می‌توان با مصرف مقداری نمک، املاح از دست رفته بدن را در مواقعی مانند اسهال، استفراغ، فعالیت شدید بدنی یا در شرایط آب و هوایی گرم جبران کرد.

نمک تصفیه شده ید دار

نمک (سدیم کلراید)

كلرور سديم که به طور عمومی به آن نمک گفته می‌شود، ترکیبی از کلر و سدیم است و به صورت بلورهای سفید مکعبی و دانه‌های ریز در طبیعت یافت می‌شود. نمک طعام، محصولی متبلور، با طعم شور و بدون بو است که عمدتاً از کلرور سدیم تشکیل شده است. به طور متوسط، روزانه حدود 3 تا 5 گرم نمک (معادل نصف قاشق مرباخوری) برای بدن لازم است. (هر قاشق چای‌خوری نمک تقریباً 2300 میلی‌گرم سدیم دارد.)

انواع نمک

1- نمک تصفیه شده ید دار

در سال‌های اخیر، وزارت بهداشت برای کاهش شیوع گواتر و مشکلات ناشی از کمبود ید، سیاست افزودن ید به نمک‌های خوراکی را اتخاذ کرده است. در حال حاضر، تمامی کارخانه‌های تولیدکننده، موظف هستند که ید را به میزان توصیه‌شده وزارت بهداشت به نمک‌های خوراکی اضافه کنند. زیرا تنها راه تأمین ید مورد نیاز بدن برای انجام فعالیت‌های حیاتی که به این ریزمغذی وابسته است، استفاده از نمک یددار تصفیه‌شده می‌باشد.

کمبود ید در بدن می‌تواند منجر به عوارض متعددی از جمله گواتر، ناهنجاری‌های مادرزادی، افزایش سقط جنین، هیپوتیروئیدی مادرزادی، کر و لالی مادرزادی و کاهش سطح هوش، شود. به همین خاطر، وزارت بهداشت بر اهمیت مصرف نمک یددار تصفیه شده که می‌تواند ید مورد نیاز بدن را تأمین کند، تأکید فراوانی دارد.

نمک تصفیه‌ شده ید دار باید دارای پروانه‌های بهداشتی از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باشد و همچنین تاریخ تولید و انقضا و استانداردهای اجباری را رعایت کند. این نوع نمک‌ها عاری از فلزات سنگین مانند سرب و آرسنیک (عوامل سرطان‌زا) و ناخالصی‌های محلول مانند گچ هستند که به دلیل رنگ سفیدشان، قابل جداسازی نیستند. علاوه بر این، مقدار ید موجود در نمک تصفیه‌ شده به پیشگیری از بیماری گواتر و در نتیجه جلوگیری از مشکلاتی نظیر عقب‌ ماندگی جسمی، ذهنی و سقط جنین و … کمک می‌کند.

2- نمك دريا

نمک دریا، نمکی تصفیه نشده است و حاوی انواع ناخالصی‌ها، از جمله فلزات سنگین می‌باشد که خطر سرطان‌زایی آن‌ها به اثبات رسیده است. علاوه بر وجود ناخالصی‌ها، نمک دریا دارای مقدار کمی ید یا حتی فاقد ید است که نمی‌تواند نیاز روزانه بدن به ید را تأمین کند.

همچنین، نمک دریا قادر به تأمین املاح دیگری مانند منیزیم و کلسیم نیست. زیرا در مقدار نمکی که باید مصرف شود (کمتر از 5 گرم در روز)، میزان کلسیم و منیزیم دریافتی بسیار ناچیز است و این موضوع قابل چشم پوشی می‌باشد. به علاوه، این املاح را می‌توان از منابع غذایی دیگر دریافت کرد و با مصرف نمک یددار تصفیه شده (البته به مقدار کم) هدف، تأمین ید کافی برای بدن افراد است.

بنابراین، نمک دریا تنها در صورتی قابل مصرف به عنوان خوراکی است که مطابق با استانداردهای تعیین شده، حاوی ید کافی و دارای مجوز تولید و پروانه ساخت از وزارت بهداشت باشد.

3- سنگ نمک

نمک از معادن سنگ نمک استخراج می‌شود که در این فرآیند، زمین با استفاده از ماشین‌ آلات حفاری شده و سپس سنگ‌های نمک، منفجر و خرد می‌شوند. عمده‌ترین کاربرد این نوع نمک در یخ‌زدایی است و برای مصارف خوراکی مناسب نمی‌باشد.

اهمیت ید برای بدن انسان

ید، نقش بسیار مهمی در سلامت بدن انسان دارد. این عنصر اساسی برای تولید هورمون‌های تیروئید و رشد مغز انسان، ضروری است. کمبود ید، یک مشکل قدیمی برای بشر به شمار می‌آید. عدم وجود ید کافی در رژیم غذایی می‌تواند منجر به بروز عوارض مختلفی شود که به آن‌ها اختلالات ناشی از کمبود ید گفته می‌شود. این اختلالات می‌توانند از بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر) تا عقب‌ماندگی جسمی و ذهنی (کرتنیسم) را شامل شوند.

قديمی ترين و موثرترين روش برای پیشگیری از اختلال های ناشی از كمبود يد، استفاده از نمک ید دار است. یکی از مزایای نمک ید دار این است كه صرف نظر از وضعیت اقتصادی و اجتماعی، توسط تمام اقشار جامعه به يك نسبت، استفاده می شود. كشور های اروپايی و آمريكای شمالی از دهها سال قبل با افزودن يد به نمك و سایر مواد غذايی، از عوارض ناشی از کمبود ید در بین مردم، جلوگیری کرده‌اند.

امروزه همه کشورهای جهان از نمک یددار تصفیه‌شده استفاده می‌کنند. فرآیند یددار کردن نمک در ایران از اواخر دهه 1370 آغاز شد. در طول سه دهه، مصرف عمومی نمک یددار در میان خانوارهای ایرانی، مشکل کمبود ید در کشور را به خوبی مدیریت کرده است.

کاهش مصرف نمک، برای تغذیه سالم انسان، ضروری می باشد.

عوارض مصرف زیاد نمک

زمانی که مصرف نمک در حد متعادل باشد و کلیه‌ها به درستی عمل کنند، نیاز بدن به نمک، به خوبی تأمین می‌شود. اما مصرف بیش از حد نمک، غذاهای شور و یا اختلال در عملکرد کلیه‌ها و سیستم‌های دفع بدن می‌تواند منجر به تجمع آب و در نتیجه تورم در برخی نواحی بدن شود. همچنین، مصرف زیاد نمک و غذاهای شور از عوامل مؤثر در افزایش فشار خون و بروز بیماری‌های قلبی و عروقی به شمار می‌روند، به ویژه در افرادی که سابقه این بیماری‌ها را در خود یا خانواده دارند.

مصرف زياد نمك، علاوه بر افزايش فشار خون، موجب سكته قلبی، پوكی استخوان، سرطان معده، آسم و … می شود. با كاهش مصرف نمك، حدود 2 لیتر از مايعات بدن (معادل 2 كیلوگرم از وزن بدن) كاهش پیدا می کند. بنابراین، كاهش مصرف نمك در رژیم غذایی، به‌ طور قابل توجهی، ورم بدن را كاهش می دهد.

دريافت زياد نمك و سديم و خوردن غذاهای شور، باعث کاهش بازجذب كلسیم از كلیه شده و در نهایت، دفع ادرار را افزايش می دهد كه این مسئله یک عامل مهم در كاهش تراكم استخوانی و پوكی استخوان می باشد.

کاهش مصرف سدیم یکی از مقرون‌به‌صرفه‌ترین اقدامات برای بهبود سلامت و کاهش بیماری‌های غیرواگیر است. در كشورهای توسعه يافته، بيشتر از 80% نمك مصرفی نمك‌های پنهان در مواد غذایی می باشد ولی در كشور ما با توجه به الگوی مصرف مواد غذایی، بيشترين منبع نمك، غذاهای خانگی می باشد.با توجه به اینکه نان غلات، قوت غالب در کشور ما می باشد، روزانه مقادیر زیادی نمک به صورت نامحسوس به بدنمان وارد می شود.

برای مطالعه بیشتر در زمینه خواص نمک ید دار به مقاله مرتبط رجوع کنید.

سوالات متداول در مورد نمک ید دار

1) آیا نمک دریا و نمک صورتی برای کنترل فشار خون مناسب است؟

پاسخ: تمام نمک ها از مولکول های سدیم و کلرید تشکیل شده اند. سدیم می تواند فشار خون را افزایش دهد زیرا مایعات اضافی را در بدن نگه می دارد. محتوای سدیم نمک دریا و نمک خوراکی یکسان است. با این حال، اگر مقدار سدیمی که مصرف می­ کنید از حد توصیه شده فراتر برود، استفاده از نمک دریا به جای نمک معمولی، تفاوتی نمی کند. نمک دریا، ترکیباتی تصفیه نشده هستند و دارای عناصر سرب، جیوه و آرسنیک هستند که زمینه ابتلا به بیماری هایی همچون سرطان را فراهم می سازد.

همچنین، در نمک دریا تصفیه شده اگرچه عناصر سنگین را خارج می کنند اما حاوی ید نمی باشد. این درحالی است که منبع عمده دریافت ید از نمک می باشد. نرسیدن ید کافی به بدن با عوارض بی‌شماری همراه است، لذا توصیه می شود به هیچ عنوان از نمک دریا و یا نمک صورتی برای تامین نمک روزانه استفاده نشود.

2) آیا نمک کوه از نمک تصفیه شده ید دار بهتر است؟ آیا نمک کوه و دریا باعث افزایش فشارخون می شود؟

پاسخ: نمک کوهی که در معادن و کوه ها وجود دارد. محتوای سدیم نمک کوه، دریا و نمک خوراکی یکسان است. با این حال، اگر مقدار سدیمی که مصرف می­ کنید از حد توصیه شده فراتر رود، استفاده از نمک دریا و یا نمک کوه به جای نمک معمولی تفاوتی نمی کند. زیاده‌ روی در مصرف از هر نوع نمک منجر به فشار خون و بیماری‌های قلبی می گردد. این درحالی است که هنگام استخراج نمک از معادن، ناخالصی هایی وارد آن می‌شود که برای سلامتی انسان بسیار مضر است، از جمله مهم‌ترین ناخالصی های همراه با نمک می توان به شن، ماسه، خاک، مواد آلاینده‌ای که برای استخراج نمک استفاده ‌شده، مواد محلول همچون سولفات کلسیم و منیزیم و بالاخره فلزات سنگین همچون سرب، جیوه، آرسنیک و کادمیوم اشاره کرد.

همچنین نمک کوه حاوی ید نمی باشد. این در حالی است که منبع عمده دریافت ید از نمک می باشد. نرسیدن ید کافی به بدن با عوارض بی‌شماری همراه است، از جمله این عوارض می‌توان به گواتر، ناهنجاری‌های مادرزادی، افزایش موارد سقط و مرده زایی، هیپوتیروئیدی مادرزادی، کر و لالی مادرزادی و کاهش بهره هوشی اشاره کرد. بنابراین، استفاده از نمک دریا یا نمک کوه به دلیل عدم وجود ید و وجود ناخالصی های مضر، توصیه به مصرف آن نمی ­شود. لذا توصیه می شود تصور کاهش فشار خون به دنبال مصرف این نوع نمک را نداشته باشیم و در صورت مصرف نمک کوه یا دریا باز هم از حداقل نمک در غذاهای خود استفاده نماییم.

3) خوردن نمک یددار سبب ایجاد بیماری های تیروئید می شود؟ 

ید عنصر اصلی سنتز هورمون های تیروئیدی در بدن است. این هورمون ها برای تنظیم سوخت و ساز، رشد فیزیکی و تکامل سیستم عصبی مورد نیاز هستند. کمبود ید مانع سنتز کافی هورمون های تیروئیدی می شود و بسته به اینکه کمبود ید در چه زمان و با چه شدتی رخ دهد عوارض متفاوتی از جمله عقب ماندگی ذهنی، گواتر و کم کاری تیروئید خواهد شد. نمک یددار حاصل افزودن ید به نمک خوراکی است که موثر ترین راه تامین ید محسوب می شود و قدیمی‌ترین, مناسب ترین و کم خرج ترین روش جهت پیشگیری از اختلال های ناشی از کمبود ید به شمار می رود. مصرف منظم نمک ید دار می تواند نسل حال و آینده را در برابر عوارض ناشی از کمبود ید حفاظت نماید.

4) آیا ید به عنوان یک ماده شیمیایی در نمک های تصفیه شده باعث سرطان می شود؟

ید از عناصر مورد نیاز برای رشد و عملکرد بدن و همچنین ساخت هورمون های تیروئیدی می باشد. کمبود ید باعث اختلالات رشد جسمی و ذهنی و همچنین گواتر می شود. میزان ید توصیه شده برای افراد بزرگسال 150 میکروگرم در روز می باشد. این مقدار در زنان باردار و شیرده افزایش می یابد. به علت کمبود ید در خاک و آب، محصولات کشاورزی میزان قابل توجهی از ید که بتواند نیازهای روزانه را تامین کند ندارند. لذا غنی سازی نمک در ایران و بسیاری از کشور های دنیا صورت گرفته است.

استاندارد غنی سازی ید در نمک 60-30 میکروگرم ید در هر گرم نمک می باشد. در نتیجه این میزان غنی سازی نمی تواند برای سلامت انسان مشکل ساز باشد بلکه از کمبود ید نیز جلوگیری می کند. هیچ مطالعه ای ارتباط بین مصرف خوراکی ید و خطر سرطان ها را نشان نداده است و در نتیجه براساس شواهد موجود نمک های تصفیه شده یددار نمی توانند باعث سرطان بشوند. آنچه مهم می باشد احتیاط در مصرف بالای نمک است زیرا برخی از مطالعات نشان داده اند مصرف بالای نمک ممکن است با برخی سرطان ها از جمله سرطان معده در ارتباط باشد اما این ارتباط به علت ید موجود در آن نمی باشد.